Robb-Narbutt Ignacy, poprzednie nazwisko Ignacy Rosenfarb, pseud. literackie: Ignacy Robb, Ignacy Robb-Narbutt, pseud. konspiracyjne: Krystian, Narbutt, Sławek (1912–1958), dziennikarz, literat, oficer Gwardii Ludowej i WP. Ur. 12 X w Warszawie, był synem Jana Jakuba Rosenfarba (zm. 1925), urzędnika prywatnego, działacza socjalistycznego, zesłańca, i Heleny z Lewandowskich, krawcowej, więźniarki obozu koncentracyjnego na Majdanku.
R. uczył się od r. 1923 w Prywatnym Gimnazjum i Liceum Spółki z o. o. «Spójnia». W r. 1928 opuścił gimnazjum (relegowany?), uczył się dalej sam. Od października 1929 jako wolny słuchacz studiował w Wyższej Szkole Dziennikarskiej, do czerwca 1931 zaliczając tu dwa kursy. Maturę zdał jako ekstern w kuratorium szkolnym w Nieświeżu w r. 1935. Prawdopodobnie w t. r. został powołany do służby wojskowej i odbywał ją w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie, w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu i w 4 p. ułanów (Wilno); służbę ukończył w stopniu kaprala z cenzusem.
Bardzo wcześnie R. zaczął zajmować się działalnością literacką i polityczną. Już w gimnazjum był redaktorem szkolnego pisemka „Spójniak”, a w r. 1932 krótko pracował jako reporter i sprawozdawca w Polskim Radio. Od r. 1929 był członkiem jednocześnie Organizacji Młodzieży Tow. Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR) i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS). Należał do jednolitofrontowej grupy Leona Chajna, która w r. 1931 wystąpiła z ZNMS i utworzyła początkowo ZNMS-Lewicę, a wkrótce połączyła się z Organizacją Młodzieży Socjalistycznej (OMS) «Życie». W powołanym w Warszawie w czerwcu 1933 z inicjatywy Heleny Boguszewskiej i Jerzego Kornackiego Zespole Literackim «Przedmieście», został R.-N. jednym z trzech członków-korespondentów utworzonego przy jego oddziale warszawskim tzw. Studium Przedmieścia; zespół ten rozwiązał się w r. 1937. Wciągnięty przez Mojżesza Nowogródzkiego, został R.-N. W r. 1935 członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Od r. 1937 pracował w redakcji „Dziennika Popularnego” i w t. r. zadebiutował na jego łamach jako autor reportaży (m. in. Koncert na Polusie, 1937 nr 53). Jego debiutem książkowym był poemat sceniczny Sacco i Vanzetti, wydany nakładem Biblioteki „Robotnika” zapewne już w r. 1932. Drukował także w „Dzienniku Ludowym” (opowiadanie Targ w Brzydaczowie, 1938), „Głosie Powszechnym”, „Głosie Niezależnych” (m. in. fragmenty powieści Wróbelek 1939 nr 2–9), był również autorem scenariusza filmu dokumentalnego Warszawa w nocy.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. R.-N. walczył w szeregach jednego z batalionów Obrony Narodowej. Kontuzjowany pod Gródkiem Jagiellońskim, przebywał następnie w Stanisławowie, a od grudnia 1939 we Lwowie. Pracował w redakcji „Czerwonego Sztandaru” (w dziale rolniczym), współpracował także z radiem. Po aresztowaniu Władysława Broniewskiego i innych pisarzy (w styczniu 1940) R.-N. publicznie zaprotestował, co tylko dzięki wpływom Wandy Wasilewskiej skończyło się jedynie usunięciem go ze Związku Pisarzy i z redakcji. Pracował następnie jako robotnik w fabryce wyrobów cukierniczych we Lwowie, a od czerwca 1941 do lipca 1942 jako robotnik rolny na wsi najpierw pod Przemyślem, następnie w Izabelinie pod Warszawą. W lipcu 1942 przybył do Warszawy.
Od sierpnia t. r. R.-N. był członkiem Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i Gwardii Ludowej (GL). Mianowany dowódcą oddziału partyzanckiego GL im. Ziemi Kieleckiej w tymże miesiącu (po otrzymaniu wiadomości o śmierci w nocy z 27 na 28 VII Augusta Langego), na początku października 1942 przybył na Kielecczyznę. Jednocześnie do początku 1943 r. był dowódcą Okręgu Radom GL. Oddziałem im. Ziemi Kieleckiej (zwanym także często od jego pseudonimu oddziałem «Narbutta») dowodził do kwietnia 1943, kiedy został przeniesiony na stanowisko dowódcy Okręgu GL Warszawa-Lewa Podmiejska. We wrześniu–październiku 1943 jako delegat GL uczestniczył w rozmowach z przedstawicielami Robotniczej Partii Polskich Socjalistów i Polskiej Armii Ludowej. Rozkazem Dowództwa Głównego GL z dn. 25 IX t. r. udzielono mu pochwały I stopnia i mianowano majorem GL. W tym samym czasie został mianowany oficerem (wg niektórych źródeł szefem) Wydziału I Operacyjnego Sztabu Głównego GL. Równocześnie jednak narastał konflikt między R.-N-em i niektórymi członkami kierownictwa PPR i GL – ściślej z Franciszkiem Jóźwiakiem «Witoldem» – m. in. na tle sprawy godła, jakiego należy używać na czapkach (R.-N. był zwolennikiem orła) oraz stosowania stopni wojskowych, które R.-N. wprowadził, co wśród części oficerów Sztabu Głównego GL spotkało się z krytyką. Wprawdzie z dn. 1 VII 1943 wprowadzono w GL stopnie armii regularnej i oznaki stopni, ale R.-N. został decyzją Sztabu Głównego GL z dn. 24 XI t. r. zdegradowany ze stopnia majora, zawieszony w czynnościach oficera Sztabu Głównego i przeniesiony na stanowisko dowódcy batalionu GL im. gen. J. Bema. Faktyczną przyczyną tej degradacji był jego konflikt z Jóźwiakiem, mający też i głębsze przyczyny polityczne w różnicach stanowisk między sekciarskim skrzydłem w kierownictwie PPR (Bolesław Bierut, Jóźwiak), a skrzydłem bardziej otwartym z Władysławem Gomułką na czele; R.-N. popierał to ostatnie. Wg relacji Kazimierza Mijala na III Plenum Komitetu Centralnego (KC) Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 12 XI 1949 R.-N. był kandydatem W. Gomułki na szefa sztabu GL w miejsce F. Jóźwiaka, który po degradacji R.-N-a podejrzewał go bezpodstawnie o dezercję i wydał rozkaz jego likwidacji. Uratował go W. Gomułka i za jego sprawą R.-N. rozkazem Dowództwa Głównego Armii Ludowej (AL) z 25 II 1944 został mianowany dowódcą Okręgu Częstochowsko-Piotrkowskiego AL (co oznaczało koniec okresu zawieszenia). Na mocy kolejnego rozkazu z 10 VI 1944 przeniesiony do dyspozycji Sztabu Głównego AL i jednocześnie awansowany do stopnia kapitana (ze starszeństwem z 1 VI), został wyznaczony na pełnomocnika do spraw odbioru zrzutów broni na teren Obwodu Lublin AL. W sprawach swej koncepcji frontu narodowego w okresie okupacji dwukrotnie pisał memoriały do KC PPR w końcu 1943 r., z których jeden (z 21 XII 1943) się zachował. Wyzwolenie zastało go na Lubelszczyźnie.
W sierpniu 1944 powołany do służby w WP w stopniu podpułkownika (pułkownikiem mianowany został ze starszeństwem z 1 XI 1944), był R.-N. oficerem do zleceń Naczelnego Dowództwa, potem krótko p. o. szefa sztabu tworzonej wówczas II Armii, a 4 IX 1944 został mianowany zastępcą dowódcy 8. Dyw. Piechoty WP im. B. Głowackiego do spraw liniowych. W grudniu 1944 wysunięto przeciwko niemu zarzut niewłaściwego stosunku do oficerów radzieckich i ulegania wpływom byłych akowców. Wniosek o aresztowanie wprawdzie odrzucono, ale postanowiono przenieść go do rezerwy. Broniła go wtedy W. Wasilewska (zachowało się w tej sprawie jej oświadczenie z 21 I 1945). Od stycznia 1945 R.-N. pełnił funkcję pełnomocnika rządu na m. st. Warszawę. Dn. 1 XI 1945 został zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych II wiceministra obrony narodowej (gen. Karola Świerczewskiego). We wrześniu 1945 był współzałożycielem Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację (a następnie przewodniczącym jego komisji rewizyjnej), w grudniu t. r. delegatem na I Zjazd PPR, od r. 1945 członkiem komitetu redakcyjnego „Bellony”. Od marca 1946 był komendantem głównym Służby Ochrony Kolei, z dn. 1 V 1948 został odwołany do dyspozycji Min. Obrony Narodowej, a z dn. l VII t. r. zdemobilizowany. Rozpoczął się okres jego «niełaski» politycznej, w znacznej mierze spowodowany progomułkowskim stanowiskiem z czasów okupacji. W kwietniu 1951 objął redakcję działu literackiego Polskiego Radia, od r. 1952 pracował na pół etatu w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem. W r. 1955 wrócił do Warszawy. Opowiadał się za daleko idącą demokratyzacją stosunków politycznych i krytycznie oceniał wyhamowywanie procesów demokratycznych przez W. Gomułkę po październiku 1956. Działał w Związku Literatów Polskich i w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Borykał się z ogromnymi trudnościami materialnymi. W 25 rocznicę utworzenia Zespołu Literackiego «Przedmieście» brał udział w próbie reaktywowania «Przedmieścia» (inauguracyjne spotkanie odbyło się 23 V w Klubie Krzywego Koła). Deklarację założycielską opatrzono podpisami 6 członków-założycieli: H. Boguszewskiej, J. Kornackiego, Jana Józefa Lipskiego, Jana Nepomucena Millera, R.-N-a i Jana Wyki; jej fragmenty ogłoszono na łamach „Nowej Kultury” (1958 nr 23), „Tygodnika Powszechnego” (1958 nr 25) i „Orki” (1958 nr 26).
Po wojnie – już od sierpnia 1944 – R.-N. drukował swoje utwory na łamach m. in. „Odrodzenia”, „Polski Zbrojnej”, „Polski Niepodległej”, „Bellony”, „Nowej Kultury”, „Nowin Literackich”, „Życia Warszawy”. Napisał przedmowę do powojennego wydania broszury płk. Alojzego Horaka „Edward Śmigły-Rydz, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i Naczelny Wódz przed i podczas kampanii wrześniowej” (Ł. 1945 s. 3–6). Wydał drukowane uprzednio w „Odrodzeniu” szkice Ludzie i wydarzenia, w których m. in. oddawał sprawiedliwość żołnierzom Armii Krajowej (W. 1947, Wyd. 2, W. 1948, pośmiertnie ukazało się w r. 1961 Wyd. 3 – mylnie oznaczone jako pierwsze – poszerzone, ilustrowane przez żonę R.-N-a, z przedmową Bohdana Czeszki i przypisami Gustawa Alefa-Bolkowiaka, uzupełnione o teksty wspomnień o R.-N-cie pióra Leopolda Lewina, Lili Rożnowskiej, Jerzego Duracza, Ryszarda Nazarewicza, Jana Kosko i Jerzego Piwowarka), zbiory opowiadań Filiponka (W. 1949) i Ślepcy w poświacie księżyca (W. 1957). R. «żywił w sobie instynktowną sympatię dla wszelkich herezji, uwielbienie dla wszelakiego pokroju heretyków […]. Herezja była dlań przeciwstawieniem ortodoksji, od której się z całą namiętnością odwracał. […] Pisarstwo jego było niespokojne i w poetyckim sensie tego słowa anarchistyczne. Uporczywie szukał własnej drogi. Przedwczesna śmierć przerwała te owocne poszukiwania […]» (W. Wirpsza). Zmarł w nocy z 25 na 26 VII 1958 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Był odznaczony m. in. Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Grunwaldu III kl.
Pośmiertnie wydano Łabędzie gniazdo. Wybór pism (W. 1963, książka ukazała się bez słowa wstępnego J. J. Lipskiego, z numeracją stron poczynając od 15), wspomnienie Jaki był „Wiesław” („Tak i nie” 1983 nr 34). W r. 1959 Teatr Polskiego Radia emitował jego słuchowisko Myszy w pułapce. Arnold Słucki zadedykował mu wiersz „Mężczyźni umierający” w tomie „Promienie czasu” (W. 1959).
W małżeństwie z Franciszką z Cytrynów (zob. Franciszka Robb-Narbutt) miał R. córkę Krystianę, zamężną Wejroch (ur. 1945), artystkę-malarkę, i syna Jacka (ur. 1949), od r. 1969 mieszkającego w Danii.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5, 1947 i n.; Szczepańska K., Zielińska B., Bibliografia wojny wyzwoleńczej narodu polskiego 1939–1945, W. 1973; W. Enc. Powsz. (PWN), IX 853 (tu mylna informacja o zajmowaniu w r. 1945 stanowiska wiceministra obrony narodowej); Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III (w trzech powyższych wydawnictwach mylne miejsce śmierci: Zakopane); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; – Garas J. B., Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945, W. 1963; Hillebrandt B., Partyzantka na Kielecczyźnie 1939–1945, Wyd. 2, W. 1970; Komorowski K., Sztab Główny Gwardii Ludowej 1942–1943, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1985 nr 4 s. 83; Nazarewicz R., Nad Górną Wartą i Pilicą. PPR, GL i AL w okręgu częstochowsko-piotrkowskim w walce z hitlerowskim okupantem (1942–1945), W. 1964; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 6, I 249; Piwowarek J., Pułkownik Robb-Narbutt, „Za Wolność i Lud” 1968 nr 15 (tu mylna data śmierci: 1956); Pomianowski J., W rok po śmierci Ignacego Narbutta, „Radio i Telewizja” 1959 nr 32; Rudnicki A., Chód z bębnem, „Twórczość” 1983 nr 2 s. 69–71; Rzepski S., Organizacja i szkolenie 8 Dywizji Piechoty w 1944 r., „Wojsk. Przegl. Hist.” 1967 nr 3 s. 48 (fot.), 49, 80; tenże, 8 Dywizja Piechoty, W. 1970 (fot.); Socha L., Te pokolenia żałobami czarne…, W. 1986 s. 85; Wieczorek M., Z genezy Armii Ludowej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1972 nr 2 s. 18; – Dobrowolski S. R., Tamte dni i lata, W. 1981 s. 188, 225; Dowództwo Główne i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942–1944, W. 1967; Hanicz-Boruta B., Wspomnienia dowódcy III Brygady AL, Ł. 1973; Kałuska L., Wspominam człowieka dzielnego, „Życie Liter.” 1958 nr 32; Komunikaty Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej (dokumenty), Wyd. 2, W. 1961; Koźniewski K., Historia co tydzień. Szkice o tygodnikach społeczno-kulturalnych 1944–1950, W. 1977; Lewandowski J., Żeby nie zapomnieć, „Kultura” (Paryż) 1972 nr 12 s. 68–73; Piwowarek J., Powstanie i działalność bojowa oddziału partyzanckiego GL im. Ziemi Kieleckiej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1962 nr specjalny s. 323–35 (fot.); Rudnicki A., Krakowskie Przedmieście pełne deserów, W. 1986 s. 193–5; Spychalski M., Początek walki. Fragmenty wspomnień, W. 1983; tenże, Wspomnienia o partyjnej robocie (1931–1944), „Arch. Ruchu Robotn.” T. 2: 1975 s. 299, 316, 330, 332; – Nekrologi, wspomnienia pośmiertne i rocznicowe z r. 1958: „Nowa Kultura” nr 32, „Tryb. Ludu” nr 207, 208, „Tyg. Powsz.” nr 32, i z r. 1959: „Kultura i Społeczeństwo” nr 3 s. 147–8 (P. Grzegorczyk), „Nowa Kultura” nr 30 (fot., W. Wirpsza), „Świat” nr 30 (A. Słucki); – Arch. Państw. m. st. Warszawy: Wyższa Szkoła Dziennikarska – teczka studencka nr 1085; CA KC PZPR: 190/I–6 k. 14–14, 237/II/2 k. 295, Teczka osobowa nr 4147, PPR 295/I–18, k. 49, mikrofilm nr 2196; IBL PAN: Arch. Słown. Współcz. Pisarzy Pol. w Pracowni Dok. Liter. Współcz.; – Informacje córki, Krystiany Robb-Narbutt.
Andrzej K. Kunert